Το ξέσπασμα της πανδημίας COVID-19 επηρέασε εύλογα και τον κλάδο των Κατασκευών.
Γράφει ο Σπύρος Σταθάκης
Αν και η κατασκευαστική δραστηριότητα δεν διακόπηκε, ο κλάδος των Κατασκευών επηρεάστηκε από καθυστερήσεις στην εκτέλεση των συμβάσεων και από την αύξηση του κόστους υλοποίησης των έργων – λόγω της εφαρμογής των περιοριστικών μέτρων, ορισμένων αρρυθμιών στην αλυσίδα εφοδιασμού υλικών και της ανάγκης για λήψη μέτρων προστασίας του ανθρώπινου δυναμικού.
Όπως επισημαίνει σε σχετική μελέτη το ΙΟΒΕ, η βαθιά ύφεση στην ελληνική οικονομία το 2020 επηρέασε διαφορετικά τους επιμέρους κλάδους σε όρους κύκλου εργασιών και απασχόλησης.
Το μεγαλύτερο πλήγμα δέχθηκαν οι κλάδοι που η δραστηριότητά τους τέθηκε σε αναστολή ή ήταν αδύνατη η λειτουργία τους εν μέσω εξάπλωσης της πανδημίας, όπως ο Τουρισμός και η Εστίαση και οι Μεταφορές ευρύτερα.
Ο κλάδος των Κατασκευών το 2020 παρουσίασε μείωση του κύκλου εργασιών κατά 5,8% σε σύγκριση με το 2019, ενώ οι θέσεις εργασίας στις Κατασκευές μειώθηκαν κατά 3,4% έναντι 1,3% στο σύνολο της οικονομίας.
Το οικονομικό κλίμα και η καταναλωτική εμπιστοσύνη στην Ελλάδα επηρεάστηκαν έντονα αρνητικά από την πανδημία COVID-19 και τις συνέπειές της στην οικονομία.
Σε σύγκριση με τον μέσο όρο στην ΕΕ, ο δείκτης οικονομικού κλίματος στην Ελλάδα παρουσίασε μικρότερη υποχώρηση την περίοδο Απριλίου-Δεκεμβρίου 2020, ενώ η καταναλωτική εμπιστοσύνη επηρεάστηκε κατά πολύ περισσότερο. Από τον Μάρτιο του 2021 το οικονομικό κλίμα και η καταναλωτική εμπιστοσύνη βελτιώθηκαν σημαντικά.
Αξία παραγωγής, λειτουργικό πλεόνασμα και προστιθέμενη αξία
Η αξία παραγωγής του κλάδου των Κατασκευών έχει υποχωρήσει δραματικά μετά το 2007, προκαλώντας έντονες πιέσεις στην αποδοτικότητα του κλάδου, οι οποίες αντανακλώνται στη συρρίκνωση του λειτουργικού του πλεονάσματος (μικτή κερδοφορία).
Ειδικότερα, η συνολική αξία παραγωγής του κλάδου των Κατασκευών έφτασε τα €7,3 δισ. το 2019.Ενισχύθηκε ελαφρά μετά το 2017, αλλά σε σύγκριση με το 2008 έχει υποχωρήσει κατά 79,1%.
Επιπλέον, το λειτουργικό πλεόνασμα και μικτό εισόδημα του κλάδου των Κατασκευών βρίσκεται σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα την τριετία 2017-2019 (μόλις €273 εκατ. το 2019 ή 3,7% της αξίας παραγωγής), ακολουθώντας συνεχή πτωτική πορεία από τα τέλη της δεκαετίας του 2000.
Ο κατασκευαστικός κλάδος επηρεάστηκε δυσμενώς από την ύφεση της ελληνικής οικονομίας, καθώς η μείωση των εισοδημάτων, ο περιορισμός της χρηματοδότησης, η αύξηση της φορολογίας και η γενικευμένη αβεβαιότητα οδήγησαν σε δραματική πτώση των επενδύσεων και της κατασκευαστικής δραστηριότητας.
Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (ΑΠΑ)4 του κλάδου των Κατασκευών συρρικνώθηκε στα €2,2 δισ. το 2019, έναντι €18,1 δισ. το 2006, όταν είχε καταγράψει το υψηλότερο σημείο της τελευταίας 20ετίας.
Ως αποτέλεσμα, η συμμετοχή του κλάδου των Κατασκευών στη συνολική ακαθάριστη προστιθέμενη αξία της ελληνικής οικονομίας μειώθηκε στο 1,4% το 2019 (ΕΕ-27: 5,5%) από 9,4% το 2006.
Οι υπόλοιποι κλάδοι του τομέα των Κατασκευών (Εξόρυξη, Βιομηχανικοί κλάδοι υλικών, Εμπόριο και Υπηρεσίες) επηρεάστηκαν επίσης από την ύφεση της ελληνικής οικονομίας.
Ωστόσο η επίπτωση σε αυτούς τους κλάδους ήταν μικρότερης έντασης σε σύγκριση με τον κλάδο των Κατασκευών, καθώς η μείωση της εγχώριας ζήτησης αντισταθμίστηκε, σε μικρό όμως βαθμό, από την άνοδο των εξαγωγών.
Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία σε αυτούς τους κλάδους προσέγγισε τα €4,4 δισ. το 2019, με σχετική σταθερότητα από το 2012-2013, σε απόσταση όμως από τα επίπεδα του 2007 (€8,0 δισ.). Επομένως, συνολικά ο τομέας Κατασκευών συνεισέφερε στο 4,1% της συνολικής ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας της ελληνικής οικονομίας το 2019, έναντι 13,2% το 2006.
Από τους λοιπούς κλάδους, οι υπηρεσίες Αρχιτεκτόνων και Μηχανικών παρήγαγαν ακαθάριστη προστιθέμενη αξία €1,1 δισ. το 2019, ενώ αντίστοιχου μεγέθους προστιθέμενη αξία δημιούργησαν οι βιομηχανικοί κλάδοι των μεταλλικών προϊόντων και των βασικών μετάλλων, από €1,0 δισ. έκαστος.
Η ακαθάριστη προστιθέμενη αξία του κλάδου παραγωγής μη μεταλλικών ορυκτών, ο οποίος αφορά κυρίως στην παραγωγή δομικών υλικών και προϊόντων, προσέγγισε τα €717 εκατ. το 2019, με σημαντική μείωση σε σύγκριση με το 2007 (€1,7 δισ.).
Η οικονομική κρίση επηρέασε τον κλάδο των Κατασκευών ασύμμετρα, καθώς οι Κατασκευές δέχθηκαν το ισχυρότερο πλήγμα μεταξύ των κλάδων της ελληνικής οικονομίας.
Το επίπεδο της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας των Κατασκευών (σε σταθερές τιμές 2015) ήταν το 2019 χαμηλότερο κατά 63,9% συγκριτικά με το 2008, ξεπερνώντας σε μεγάλο βαθμό τη μείωση που καταγράφεται στο σύνολο αλλά και στους υπόλοιπους τομείς της ελληνικής οικονομίας.
Η απασχόληση στον κατασκευαστικό κλάδο
Στον κλάδο των Κατασκευών απασχολούνταν το 2019 περίπου 150 χιλ. εργαζόμενοι και στους υπόλοιπους κλάδους του τομέα των Κατασκευών άλλοι 127 χιλ. εργαζόμενοι.
Έτσι, η συνολική απασχόληση στον ευρύτερο τομέα των Κατασκευών προσέγγισε τους 274 χιλ. εργαζόμενους. Ο τομέας δηλαδή εξακολουθεί να έχει σημαντική παρουσία στην ελληνική οικονομία, παρά το γεγονός ότι η κατασκευαστική δραστηριότητα υποχώρησε ραγδαία μετά το 2007.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2008 η συνολική απασχόληση στον κατασκευαστικό τομέα πλησίασε τις 595 χιλ. άτομα, ενώ μόνο στον κλάδο των Κατασκευών απασχολούνταν 397 χιλ. άτομα.
Η πλειονότητα των απασχολουμένων στον κλάδο των Κατασκευών εντοπίζεται στις εξειδικευμένες κατασκευαστικές δραστηριότητες, με 78 χιλ. άτομα το 2019, και μείωση κατά 64,7% σε σχέση με το 2008.
Στις κατασκευές κτηρίων, στις οποίες επίσης σημειώθηκε ισχυρή μείωση της απασχόλησης την ίδια περίοδο (-73,1%), απασχολήθηκαν 42 χιλ. άτομα το 2019. Στα έργα πολιτικού μηχανικού, τα οποία αφορούν κυρίως τις επενδύσεις σε υποδομές, η απασχόληση το 2019 έφτασε τα 28 χιλ. άτομα, παρουσιάζοντας μάλιστα τάση ενίσχυσης μετά το 2016.
Σημαντικό αποτύπωμα σε όρους απασχόλησης καταγράφεται στους βιομηχανικούς κλάδους του ευρύτερου τομέα Κατασκευών, με 62 χιλ. εργαζομένους το 2019, αλλά σαφή πτώση από το 2008 (109 χιλ.), ενώ στις Υπηρεσίες του τομέα Κατασκευών απασχολούνταν 56 χιλ. άτομα το 2019 (από 79 χιλ. άτομα το 2008).
Το μερίδιο της απασχόλησης στον κλάδο των Κατασκευών επί της συνολικής απασχόλησης μειώθηκε από 8,6% το 2008 σε 3,8% το 2019.
Το 2008 η συμμετοχή του κλάδου των Κατασκευών στη συνολική απασχόληση στην Ελλάδα υπερέβαινε τον μέσο όρο της ΕΕ28 (εν μέρει και λόγω διαφορών στην παραγωγικότητα της εργασίας), ενώ το 2019 υπολειπόταν κατά σχεδόν 3,0 ποσοστιαίες μονάδες, καταδεικνύοντας τις ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης στον κλάδο.
Πάντως, εκτός από τη μείωση της απασχόλησης, ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η τάση μείωσης της συμμετοχής των νέων στο εργατικό δυναμικό του κλάδου των Κατασκευών στην Ελλάδα την τελευταία δεκαετία.
Το 2019 οι νέοι ηλικίας 15-24 ετών αποτελούσαν μόλις το 2,1% του εργατικού δυναμικού του κλάδου (από 9,5% το 2008), όταν στην ΕΕ28 – στην οποία επίσης καταγράφεται ηπιότερη πτωτική τάση – το αντίστοιχο ποσοστό ήταν κατά μέσο όρο 8,0%.
Μάλιστα, το ποσοστό αυτό είναι χαμηλότερο και από τη συμμετοχή των νέων 15-24 ετών στο σύνολο των κλάδων της ελληνικής οικονομίας (3,9% το 2019). Έτσι, η Ελλάδα βρίσκεται στην τελευταία θέση μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ28 ως προς τη συμμετοχή των νέων στο εργατικό δυναμικό του κλάδου των Κατασκευών.
Αυτή η τάση μείωσης των νέων εργαζόμενων επηρεάζει τη μεταφορά υφιστάμενων γνώσεων και ικανοτήτων, υποσκάπτει τη μελλοντική ανταγωνιστικότητα του κλάδου των Κατασκευών και αποτελεί μία από τις παράπλευρες συνέπειες της περιορισμένης κατασκευαστικής δραστηριότητας.
Ο ρόλος της Βιομηχανίας Κατασκευών και Υποδομών στο νέο περιβάλλον
Σύμφωνα με το ΙΟΒΕ, στο νέο περιβάλλον, όπως αυτό διαμορφώνεται από τις δραστικές μεταβολές που έφερε στην οικονομία και στην κοινωνία η πανδημία, σε συνδυασμό με την αντίδραση της οικονομικής πολιτικής για τη δημιουργία αξιόπιστου αντίβαρου στη βαθιά ύφεση, η Βιομηχανία Κατασκευών και Υποδομών καλείται να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, στον οποίο οφείλει να ανταποκριθεί με επάρκεια και αποτελεσματικότητα.
Με δεδομένη την ευρεία αλυσίδα αξίας και τη μικρή εξάρτηση του κλάδου Κατασκευών από εισαγωγές, η ενίσχυση της κατασκευαστικής δραστηριότητας και η υλοποίηση αναγκαίων υποδομών και ιδιωτικών έργων θα έχει ισχυρά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα στο σύνολο της οικονομίας και θα βοηθήσει στη γρήγορη ανάκαμψή της.
Συγχρόνως, τα έργα που θα υλοποιηθούν θα διευκολύνουν την ανάπτυξη άλλων τομέων της οικονομίας, όπως η Βιομηχανία, τα Logistics και ο Τουρισμός μετά την υποχώρηση της πανδημίας και θα συμβάλουν στην επίτευξη βασικών στόχων πολιτικής (π.χ. εξοικονόμηση ενέργειας, κυκλική οικονομία).
Τα έργα θα υποστηρίζουν την προσαρμογή σε ένα νέο αναπτυξιακό υπόδειγμα, καλύπτοντας το τεράστιο επενδυτικό κενό της χώρας και συμβάλλοντας στην αύξηση της παραγωγικότητας της οικονομίας. Ταυτόχρονα, ο τομέας των Κατασκευών εμφανίζει χαμηλή εξάρτηση από εισαγωγές, ενώ συγχρόνως έχει και εξαγωγικό προσανατολισμό.
Καθώς οι Κατασκευές είναι τομέας εντάσεως εργασίας, η ανάπτυξη κατασκευαστικών έργων συνοδεύεται με μείωση της ανεργίας στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας και σε ένα μεγάλο εύρος επαγγελμάτων όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης.
Παράλληλα, η περιφερειακή διάσταση του κλάδου των Κατασκευών επιτρέπει την ισόρροπη ανάπτυξη της οικονομίας, με δημιουργία εισοδημάτων και θέσεων εργασίας σε όλη τη χώρα που συμβάλλουν στην άμβλυνση των περιφερειακών ανισοτήτων.
Ένας ισχυρός εγχώριος κατασκευαστικός κλάδος θα μπορεί επίσης να διευρύνει τις δυνατότητες εξαγωγών κατασκευαστικών και μελετητικών υπηρεσιών.
Τέλος, κρίσιμος είναι ο ρόλος των Κατασκευών για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στις πόλεις, την αναβάθμιση του δημόσιου χώρου, την ουσιαστική αναβάθμιση των κατοικιών, μέσω της παροχής καινοτόμων λύσεων.
