Επίκουρος, η τέχνη της ευτυχίας: Το βιβλίο του Βρετανού καθηγητή Φιλοσοφίας John Sellars κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα σε μετάφραση Βιολέττας Ζεύκη.
Ο Επίκουρος
γεννήθηκε γύρω στο 341 π.Χ. στη Σάμο. Στη διάρκεια της ζωής του ήταν κιόλας μυθικό πρόσωπο· το ίδιο και μετά τον θάνατό του. Σχεδόν όλα όσα ξέρουμε προέρχονται από έναν βιογράφο που έζησε πέντε αιώνες αργότερα, τον Διογένη τον Λαέρτιο. Ο Επίκουρος έφτασε στην Αθήνα σε ηλικία δεκαοκτώ ετών: ήταν η εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Όταν πέθανε ο Αλέξανδρος, ο Επίκουρος ακολούθησε τον πατέρα του στην περιοχή της Εφέσου για να επιστρέψει στην Αθήνα σε ηλικία τριάντα πέντε ετών. Τότε αγόρασε έναν κήπο, ο οποίος έγινε το κέντρο της καινούργιας αθηναϊκής δημοκρατίας: άνθρωποι από όλα τα κοινωνικά στρώματα συναντιούνταν σ’ αυτόν τον τόπο και ζούσαν κοινοβιακά και χωρίς ιδιωτική περιουσία. Ακόμα και οι γυναίκες και οι σκλάβοι έρχονταν στον Κήπο, με αποτέλεσμα τη δυσαρέσκεια πολλών Αθηναίων οι οποίοι κουτσομπόλευαν τον Επίκουρο για τον αλλόκοτο τρόπο ζωής του κατηγορώντας τον για όργια. Στην είσοδο του Κήπου υπήρχε η φράση: «Καλώς ήρθες ξένε. Ένας φιλόξενος οικοδεσπότης σε περιμένει με άφθονο ψωμί και νερό. Εδώ οι επιθυμίες σου δεν εξάπτονται αλλά ανακουφίζονται». Ο Επίκουρος έμεινε εκεί μέχρι τον θάνατό του το 270 π.Χ., ο Κήπος όμως επέζησε επί πέντε αιώνες.
Το ριζοσπαστικό και μοντέρνο στη θεωρία του Επίκουρου
είναι το ότι βασίζεται σε όσα γίνονται αντιληπτά από τις αισθήσεις, μια σπάνια στάση στη φιλοσοφία. Για τον Επίκουρο οι θεοί και η θρησκεία δεν παίζουν κανέναν ρόλο. Ακόμα και ο θάνατος, έλεγε, δεν έπρεπε να υπερτιμάται στην καθημερινότητα: «Να σκέφτεσαι ότι ο θάνατος δεν είναι τίποτ’ άλλο από τη στέρηση των αισθήσεών μας…Όταν υπάρχουμε ο θάνατος δεν είναι εκεί κι όταν είναι εκεί δεν υπάρχουμε! («Επιστολή στον Μενοικέα»). Η σχέση του Επίκουρου με τον κόσμο περιοριζόταν στο αισθητό: Πίστευε ότι οι άνθρωποι είναι πλασμένοι για αισθήσεις απόλαυσης, αλλά υποστήριζε ότι οι περισσότερες απολαυστικές καταστάσεις –σεξ, φαγητό, αλκοόλ– δεν διαρκούν πολύ· τα νησιά της ευτυχίας δεν γίνονται ήπειροι. Οι καταστάσεις της ευτυχίας είναι περιορισμένες: καλό είναι να τις απολαμβάνουμε, δεν πρέπει όμως να τις υπερτιμάμε. Ο Επίκουρος δυσπιστούσε μπροστά στην αφθονία: ό,τι εμφανίζεται σε μεγάλη ποσότητα χάνει την αξία του. Το να φάμε αργά ένα κομμάτι τυρί ίσως προκαλεί μεγαλύτερη απόλαυση από τη συμμετοχή μας σε ένα πλούσιο συμπόσιο. Για να αυξήσουμε τη χαρά της ζωής είναι απαραίτητο να απαλλαγούμε από την παιδιάστικη επιθυμία της αφθονίας, από το «όλο και περισσότερο». Πρέπει να ρυθμίζουμε τις ανάγκες μας, έτσι ώστε να παρατείνεται η απόλαυση.
Ο John Sellars
αποσαφηνίζει πολλές παρανοήσεις που δημιουργήθηκαν από την υπεραπλούστευση της σκέψης του Επίκουρου. Ο Επίκουρος πρότεινε να αποφεύγουμε τις ανώφελες αγωνίες, να συγκρατούμε τις φιλοδοξίες και να ελέγχουμε τις επιθυμίες μας για πολυτέλεια, χρήμα και περιουσία. Σκοπός της φιλοσοφίας του ήταν η ανεξαρτησία του ατόμου από τα υλικά πράγματα και η καλλιέργεια της φιλίας την οποία θεωρούσε παράγοντα ευτυχίας.
Ο επικούρειος είναι ένα ισορροπημένο άτομο που αντλεί ευτυχία από τις μικρές χαρές της ύπαρξης, που ξέρει να καταπολεμά τους φόβους του και να ζει αρμονικά με τους άλλους. ο Επίκουρος δεν ήταν τέρας της κραιπάλης – κάθε άλλο.
Σήμερα, εντοπίζουμε τις ιδέες του στη Θετική Ψυχολογία, που ερευνά τα κριτήρια ευτυχίας του ανθρώπου.
Πρώτος κανόνας: Ο άνθρωπος για να είναι ευτυχισμένος πρέπει να το προσπαθεί. Η ευτυχία συνδέεται με ενεργητικότητα στο μυαλό και στο σώμα, με αλλαγές και ερεθίσματα. Δεν αρκεί να είναι κάποιος υγιής, χωρίς άγχος και προβλήματα για να είναι ευτυχισμένος.
Δεύτερον, χρειάζεται κοινωνική ζωή, σχέσεις με ανθρώπους, υγιή και ευχάριστη σεξουαλικότητα.
Τρίτος κανόνας είναι η εστίαση στις μικρές απολαύσεις με όλες μας τις αισθήσεις, προκειμένου να μην αφήνουμε τις καλές στιγμές να χάνονται.
Ο τέταρτος κανόνας αφορά τις ρεαλιστικές προσδοκίες: όταν έχουμε υπερβολικές απαιτήσεις από τον εαυτό μας ή ζητάμε πολύ λίγα δεν μπορούμε να είμαστε ευτυχισμένοι.
Πέμπτος κανόνας: οι θετικές σκέψεις. Έχουν γραφτεί πολλά για το πώς μας επηρεάζουν η θετικότητα, η αρνητικότητα ή το να παίρνουμε τον εαυτό μας υπερβολικά στα σοβαρά και να μας λείπει η επιείκεια και το χιούμορ.
Το έκτο σημείο είναι να μην υπερβάλλουμε στην επιδίωξη της ευτυχίας: ο Επίκουρος πίστευε πάνω-κάτω ό,τι και οι στωικοί σχετικά με την αποδοχή των εξωτερικών γεγονότων. Οι επικούρειοι, όπως και οι σύγχρονοι ψυχολόγοι της ευτυχίας, λένε πως πρέπει να δεχόμαστε ό,τι δεν μπορούμε να αλλάξουμε. Πράγμα που αφήνει αναπάντητο το ερώτημα ποιο είναι το περιθώριο δράσης που έχουμε ως άτομα: μπορούμε να γίνουμε ευτυχισμένοι; Από φιλοσοφική άποψη απαντήσεις υπάρχουν· από ψυχολογική όμως μένουν πολλές εκκρεμότητες. Γιατί τόσοι άνθρωποι προχωρούν ψηλαφητά, κάνοντας διαρκώς λάθη και νιώθοντας φόβο και δυσαρέσκεια, ενώ άλλοι φαίνονται κατευχαριστημένοι;
Σ’ αυτό το βιβλίο ο John Sollars δίνει τουλάχιστον τις φιλοσοφικές απαντήσεις παρουσιάζοντας το έργο ενός μεγάλου στοχαστή που η σκέψη του τροφοδοτεί μέχρι σήμερα τις ανθρωπιστικές επιστήμες.
