Το κοινό θα έχει την ευκαιρία να επισκεφθεί την έκθεση «Francisco Goya, Los Caprichos» στην Εθνική Πινακοθήκη από τις 22 Ιανουαρίου μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2025. Αυτή η πρώτη σειρά χαρακτικών του Γκόγια η μία από τις δύο που δημοσιοποιήθηκαν όταν ο καλλιτέχνης ήταν εν ζωή αποτελείται από ογδόντα έργα, οξυγραφίες σε χαρτί και ακουατίντα, που χρονολογούνται στο 1797-98. Η σειρά, που εκτυπώθηκε το 1803 και ανήκει στην Εθνική Πινακοθήκη, αγοράστηκε το 1962, όταν διευθυντής της ήταν ο Μ. Καλλιγάς.
Όταν ο Γκόγια δημιούργησε τα «Los Caprichos» την περίοδο 1797-1798 ήταν περίπου 50 ετών. Αυτή η περίοδος είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για εκείνον, καθώς συνδυάζεται με σημαντικές αλλαγές στην προσωπική του ζωή και στην καλλιτεχνική του πορεία. Από το 1786 είχε ανακηρυχθεί επισήμως ζωγράφος του βασιλιά, απέκτησε φήμη ως ο κορυφαίος των προσωπογραφιών και εξελίχθηκε σε έναν από τους διασημότερους και πιο πετυχημένους ζωγράφους της Ισπανίας.
“Francisco Goya, Los Caprichos”
Η πρώτη χαρακτική σειρά του Γκόγια δημιουργήθηκε λίγο καιρό μετά από μία αδιάγνωστη ασθένεια που κατέβαλε τον καλλιτέχνη στα τέλη του 1792 (λέγεται ότι επρόκειτο για μία μορφή μολυβδίασης). Όντας επίσημος ζωγράφος της Ισπανικής Αυλής, ο Γκόγια ένιωθε εκφραστικά “καταπιεσμένος” και αποφάσισε να αλλάξει πορεία, υιοθετώντας έναν επαναστατικό χαρακτήρα στην τέχνη του. Τη διετία 1797-98 φιλοτέχνησε ογδόντα χαρακτικά, οξυγραφίες σε χαρτί και ακουατίντα, τα οποία δημοσίευσε το 1799. Με φόντο την Ισπανία στα τέλη του 18ου αιώνα, ο Γκόγια εμπνεύστηκε από προσωπικά του βιώματα και άσκησε κριτική στις σκοτεινές πλευρές της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας εκείνης της εποχής. Μελετώντας τις θεματικές του “Los Caprichos”, καταλαβαίνουμε γιατί η χαρακτική σειρά παραμένει βαθιά επίκαιρη: Τέρατα, δεισιδαιμονίες, κοινωνική αδικία και κοινωνικοπολιτικές συγκρούσεις που απεικονίζονται στα έργα του, δεν απέχουν πολύ από τη σημερινή πραγματικότητα. Όπως πολύ σωστά ανέφερε η Συραγώ Τσιάρα, οι αφηγήσεις του “μας βάζουν στις αντιφάσεις (και) της εποχής μας με έναν πιο διεισδυτικό, πειραματικό, ρηξικέλευθο τρόπο”.
Δεν είναι η πρώτη φορά που τα χαρακτικά της σειράς “Los Caprichos” παρουσιάζονται στην Εθνική Πινακοθήκη. Με τότε διευθυντή τον Μαρίνο Καλλιγά, το μουσείο αγόρασε τη συλλογή το 1962 και την παρουσίασε για πρώτη φορά το 1971, ενώ αρκετοί πιθανόν θυμούνται την επιτυχημένη επανέκθεση των χαρακτικών το 2008, υπό τη διεύθυνση της Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα.
Πώς διαφοροποιείται, όμως, η έκθεση του 2025 από τις προηγούμενες; “Το 2008 ακολουθήθηκε μία γραμμική παρουσίαση των χαρακτικών, δηλαδή με τη σειρά που είχε αριθμήσει τα έργα ο ίδιος ο Γκόγια” εξηγεί η επιμελήτρια της τωρινής έκθεσης, Κατερίνα Ταβαντζή. “Εμείς θέλαμε να εστιάσουμε σε μία θεματική παρουσίαση, καθώς ο Γκόγια είχε κάπως μπερδέψει τις θεματικές ενότητες, θέλοντας να αποφύγει τα φρικτά δικαστήρια της Ιεράς Εξέτασης”. Παρουσιάζοντας παράλληλα τα προπαρασκευαστικά σχέδια των χαρακτικών, που προβάλλουν την εξέλιξη της σκέψης του δημιουργού, η επιμελήτρια ομαδοποιεί εκ νέου τα έργα και προτείνει νέες αναγνώσεις.
Η σύγκριση της τωρινής έκθεσης με τις παλιότερες παρουσιάσεις στην Πινακοθήκη είναι αναπόφευκτη. Σύμφωνα με τη Συραγώ Τσιάρα, η επιλογή έκθεσης των χαρακτικών για τρίτη φορά σχετίζεται άμεσα με την εκθεσιακή πολιτική και στρατηγική της Πινακοθήκης: “Το κοινό της Εθνικής Πινακοθήκης ανανεώνεται, εμπλουτίζεται και οι γενιές περνούν. Το γεγονός ότι το 2008 παρουσιάστηκαν τα έργα, δεν σημαίνει ότι το κοινό είναι το ίδιο. Μάλιστα, υπάρχουν άνθρωποι που το 2008 δεν είχαν καταφέρει να δουν την έκθεση. Θεωρούμε ότι ένα μεγάλο ποσοστό των επισκεπτών αυτής της έκθεσης θα δει τα έργα για πρώτη φορά. Ακόμα, όμως, και αυτοί που τα είδαν το 2008, σίγουρα θα ανακαλύψουν μία νέα ανάγνωση”.
Εμείς, πάντως, αισθανθήκαμε ότι το “Los Caprichos” κάπως “χάνεται” πίσω από τα επιβλητικά έργα της περιοδικής έκθεσης “Δημοκρατία”, κρυμμένο στο βάθος της αίθουσας. Ωστόσο, η τωρινή επιμελητική πρόταση επιτρέπει στον επισκέπτη να δώσει μεγαλύτερη προσοχή στο κάθε χαρακτικό ξεχωριστά, ώστε να κάνει μία πιο προσωπική μελέτη, που ίσως να μην ήταν εφικτή σε μία έκθεση αντίστοιχη του 2008. Εξάλλου, η διευθύντρια της ΕΠΜΑΣ επισήμανε ότι, στο σημείο όπου εκτίθενται τα έργα Γκόγια, θα υπάρχει μία περιοδική εναλλαγή χαρακτικών, καθώς η συλλογή του μουσείου είναι πλούσια και υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί χαράκτες που αξίζουν την προσοχή μας.
Η Κατερίνα Ταβαντζή ανέφερε ότι ενδεχομένως στο μέλλον να δούμε και τις υπόλοιπες σειρές χαρακτικών του Γκόγια (ο καλλιτέχνης δημιούργησε συνολικά 211 χαρακτικά έργα κατά τη διάρκεια της ζωής του) στην Εθνική Πινακοθήκη, όμως η αρχή έπρεπε να γίνει με το “Los Caprichos”, καθώς σηματοδότησε μία νέα εποχή για την τέχνη του. Ταυτόχρονα, “η σημερινή εποχή μάς καλεί να ξαναδούμε τον Γκόγια, γιατί η συζήτηση γύρω από το δύσμορφο, το αλλόκοτο, το εφιαλτικό, τη μάσκα, την απόκρυψη και την παραμόρφωση, σήμερα είναι πάρα πολύ έντονη στην τέχνη και όχι μόνο στην εικαστική δημιουργία” τόνισε η Συραγώ Τσιάρα.
“Η Σαγήνη του Αλλόκοτου – Ενδιάμεσος Χώρος”
“Πώς συζητάμε μία συλλογή με σύγχρονους όρους;” Με αυτή τη σκέψη, η διευθύντρια της ΕΠΜΑΣ θέλησε να δημιουργήσει ένα αφιέρωμα που προβάλλει “το πώς παραμένει ενεργή η πολιτιστική παρακαταθήκη κάποιων έργων, όπως τα χαρακτικά του Γκόγια, αλλά και πώς εκδηλώνονται σήμερα ζητήματα που ο ίδιος θίγει πραγματικά για πρώτη φορά, όπως το αλλόκοτο, το υβριδικό, η παραμόρφωση, ο σκοτεινός ψυχισμός και η διαχείρισή τους στην εικαστική επιφάνεια”. Έτσι γεννήθηκε “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου”, ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον εγχείρημα και μία ακόμη απόδειξη της έμπειρης ματιάς της Τσιάρα όσον αφορά τη σύγχρονη εικαστική σκηνή.
Όλα ξεκίνησαν με ένα ξύλινο ερμάριο: “Τα τελευταία 2,5 χρόνια της ζωής μου, περνάω τον περισσότερο χρόνο στο γραφείο μου και σημειώνω πάνω σε αυτό το έπιπλο” εξηγεί η Συραγώ Τσιάρα παραπέμποντάς μας σε ένα από τα πιο ιδιαίτερα έργα της έκθεσης. “Το βρήκα μαζί με κάποια άλλα έπιπλα, εκ των οποίων τα περισσότερα προέρχονταν από το κληροδότημα του Οδυσσέα Φωκά. Εκτός από ζωγράφος και συντηρητής της Εθνικής Πινακοθήκης, ο Οδυσσέας Φωκάς ήταν και ένας μεγάλος ευεργέτης. Το ξύλινο ερμάριο από μασίφ ξύλο μού έκανε μεγάλη εντύπωση με τις απεικονίσεις του γκροτέσκου και με έκανε να σκεφτώ αν όλα αυτά τα στοιχεία -κυρίως της παραμόρφωσης και του υβριδισμού, που εκδηλώνεται στην τέχνη του Γκόγια- υπάρχουν σήμερα στην τέχνη”.
Έτσι, η επιμελήτρια συγκέντρωσε έργα δέκα Ελλήνων καλλιτεχνών, τα οποία εξερευνούν θεματικές που συναντάμε και στα έργα του Γκόγια. Στη “Σαγήνη του Αλλόκοτου” βλέπουμε παράδοξες μιμήσεις αγιογραφιών (Χριστόφορος Κατσαδιώτης και Τάσος Μαντζαβίνος), τέρατα και χιουμοριστικές φιγούρες (Διονύσης Καβαλλιεράτος), αλλόκοτα γλυπτά (Μαριάννα Ιγνατάκη και Μαλβίνα Παναγιωτίδη), βίντεο με μάσκες φτιαγμένες από… ζαρζαβατικά (Φίλιππος Τσιτσόπουλος), αλλά και την πολύχρωμη πόρτα που ζωγράφισε ο Γιάννης Γαΐτης, ένα έργο που συνδέει τον άνθρωπο με το ζωϊκό βασίλειο. Στο τέλος της έκθεσης, ανεβαίνοντας τα σκαλιά προς το καφέ του μουσείου, συναντάμε έναν πορσελάνινο Καβάφη περιτριγυρισμένο από λουλούδια, ένα πολύ ωραίο γλυπτό από τον Άγγελο Παπαδημητρίου που προτείνει μία διαφορετική, πιο “τρυφερή εκδοχή του αλλόκοτου”, σύμφωνα με την επιμελήτρια της έκθεσης.
Επισημαίνεται ότι η επίσκεψη στην έκθεση “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου – Ενδιάμεσος Χώρος” είναι δωρεάν για το κοινό.
