Την αρχική βυζαντινή Τράπεζα του 10ου αιώνα της Μονής Βατοπεδίου έφερε στο φως η Εφορεία Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, ύστερα από ανασκαφικές τομές με στόχο την αναζήτησή της. Αποκαλύφθηκε έτσι μεγάλο μέρος της Τράπεζας, η οποία ήταν σταυρόσχημη, όπως και η σημερινή ενώ εντοπίσθηκε ακόμη, και η επέκταση της Τράπεζας του 12ου αιώνα αλλά και τα κατά καιρούς επάλληλα δάπεδα και βάσεις των Τραπεζιών, στοιχεία που μαρτυρούν τις εργασίες ανακαίνισης, που γίνονταν για ένα διάστημα 700 περίπου χρόνων. Αυτές οι επάλληλες φάσεις μάλιστα τεκμηριώνονται από ικανό αριθμό οστράκων, προερχόμενων από εφυαλωμένα αγγεία, τα οποία καλύπτουν ένα ευρύ χρονικό διάστημα από τα τέλη 10ου αι. έως και τα όψιμα μεταβυζαντινά χρόνια.

Από τις γραπτές πηγές εξάλλου, μαρτυρούνται τρεις χρονικές στιγμές που σχετίζονται με τη βυζαντινή Τράπεζα. Η πρώτη από αυτές σχετίζεται με την ίδρυση της Μονής στα τέλη του 10ου αιώνα, η δεύτερη με τη μεγέθυνση της τράπεζας στα τελευταία χρόνια του 12ου και η τρίτη με την ανακαίνιση της Τράπεζας στα 1319. Τα αποτελέσματα της ανασκαφής έρχονται έτσι, σε αξιοσημείωτη συμφωνία με τα δεδομένα από τις ιστορικές πηγές.

Η ιστορία

H σημερινή τράπεζα της Μονής Βατοπεδίου κτίστηκε το 1785 στα δυτικά του καθολικού. Έχει σταυρόσχημη κάτοψη, κόγχες στα άκρα των τριών κεραιών του σταυρού και δύο βοηθητικούς χώρους στην βορειοανατολική και νοτιοανατολική γωνία. Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό της φιλοτεχνήθηκαν το 1786 από τον εκ Γαλατίστης μοναχό Μακάριο. Στο εσωτερικό της επαναχρησιμοποιήθηκαν τότε τα βυζαντινά μαρμάρινα τραπέζια, προερχόμενα προφανώς από την προγενέστερη Τράπεζα. Σύμφωνα με τις ιστορικές μαρτυρίες η παλαιότερη εκείνη Τράπεζα βρισκόταν στην ίδια περίπου θέση με τη σημερινή.

Επίσης πολύ σημαντικά για την ιστορία του χώρου της Μονής Βατοπεδίου είναι τα κτιριακά κατάλοιπα, που αποκάλυψαν οι ανασκαφικές τομές βαθύτερα από τη στάθμη του δαπέδου της βυζαντινής Τράπεζας. Τα κατάλοιπα μπορούν να χρονολογηθούν στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο και ενδεχομένως σχετίζονται με εκείνα της Βασιλικής που είχαν βρεθεί προ 20ετίας κάτω από το Καθολικό της Μονής, κατά τη διάρκεια ανασκαφής έξω από τη βόρεια πλευρά του.

Ο κλίβανος

Η ανασκαφική τομή στο βορειοανατολικό βοηθητικό διαμέρισμα της υφιστάμενης Τράπεζας εξάλλου, αποκάλυψε έναν βυζαντινό εργαστηριακό χώρο με αποσπασματικά σωζόμενο κεραμικό κλίβανο, δεξαμενή και αποθέτη.

Από τα χαρακτηριστικά της λειτουργίας του κλιβάνου οι αρχαιολόγοι θεωρούν, ότι αυτός προοριζόταν για την καμίνευση κυρίως μικρών επιτραπέζιων αγγείων (πινάκια και κούπες). Η παρουσία του κλιβάνου εξάλλου, δηλώνει την επί τόπου παραγωγή κεραμικής για την κάλυψη των καθημερινών αναγκών της Μονής.

Η αποκατάσταση της Τράπεζας όσο και η ανασκαφική έρευνα έγινε με χρηματοδότηση της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρίας Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ του Αθανάσιου και Μαρίνας Μαρτίνου.