Στην ουσία, τι είναι ένας ζωγράφος; Ένας συλλέκτης που θέλει να κάνει μια συλλογή κάνοντας πίνακες άλλων που του αρέσουν», έλεγε ο Πικάσο. Η έκθεση «Face to Face Picasso – El Greco», στο Kunstmuseum της Βασιλείας, δείχνει τον ενθουσιασμό του Πάμπλο Πικάσο (1881-1973) για τον Ελ Γκρέκο (1541-1614), που ξεκίνησε σε νεαρή ηλικία. Η επικείμενη έκθεση θα αποτελείται από περίπου 30 ζεύγη έργων των δύο καλλιτεχνών, παρακολουθώντας σε μεγάλο βαθμό χρονολογικά την καλλιτεχνική εξέλιξη του ίδιου του Πικάσο.

Στο γύρισμα του εικοστού αιώνα, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος από την Κρήτη ήταν ακόμα ένας αμφιλεγόμενος καλλιτέχνης στην Ισπανία – και αλλού. Ο Πικάσο επισκεπτόταν το Museo del Prado όποτε βρισκόταν στη Μαδρίτη. Ο Ελ Γκρέκο ήταν μεταξύ των ζωγράφων που αντέγραφε στα σκίτσα του. Ένα σκίτσο του μάλιστα φέρει την υπογραφή «Yo El Greco» («Εγώ, ο Ελ Γκρέκο»).

Ο Πικάσο ήταν ιδιαίτερα γοητευμένος από τα πορτρέτα του Ελ Γκρέκο. «Αυτό που πραγματικά μου αρέσει στο έργο του είναι τα πορτρέτα, όλοι αυτοί οι κύριοι με μυτερά γένια», φέρεται να είχε πει στα μέσα της δεκαετίας του 1950. Ο διάλογος του Πικάσο με τον Ελ Γκρέκο στην αρχή της καριέρας του και στη μετέπειτα Μπλε και Ροζ Περίοδο (1901-06) είναι ευρέως αναγνωρισμένος.

Η έκθεση στη Βασιλεία επιχειρεί να διευρύνει την οπτική γωνία: Η ενασχόληση του Πικάσο με τον Ελ Γκρέκο ήταν όχι μόνο πιο έντονη αλλά και σημαντικά πιο παρατεταμένη από ό,τι συνήθως θεωρείται. Μια πλούσια σειρά από τυπικές συγγένειες με τον Ελληνοϊσπανό παλαιό δάσκαλο μπορεί να εντοπιστεί σε όλες τις δημιουργικές φάσεις του Πικάσο.

Μια έκθεση με άλλη οπτική γωνία 

«Επειδή ο Πικάσο κι εγώ αντιγράψαμε τον Ελ Γκρέκο στο Πράδο, ο κόσμος σκανδαλίστηκε και μας αποκάλεσε μοντερνιστές. Στείλαμε τα αντίγραφά μας στον καθηγητή μας στη Βαρκελώνη [τον πατέρα του Πικάσο]. Όλα ήταν καλά, εφόσον δουλεύαμε πάνω σε έργα του Βελάσκεθ, του Γκόγια και των Ενετών – αλλά την ημέρα που αποφασίσαμε να κάνουμε ένα αντίγραφο του Ελ Γκρέκο και του το στείλαμε, η αντίδρασή του ήταν: “Παίρνετε λάθος δρόμο”. Αυτό συνέβη το 1897, όταν ο Ελ Γκρέκο θεωρούνταν απειλή» γράφει ο φίλος του Πικάσο Φρανσίσκο Μπερναρέγκι, ο αποκαλούμενος «Πάντσο», για τις επισκέψεις τους στο Πράδο.

Το 1899, ο 18χρονος Πικάσο γνώρισε τον ζωγράφο Carles Casagemas στη Βαρκελώνη. Οι στενοί φίλοι συνδέθηκαν με τους Καταλανούς μοντερνιστές και μοιράστηκαν ένα στούντιο στο Παρίσι. Ο Casagemas αυτοκτόνησε το 1901. Η διαδικασία της συνειδητοποίησης του θανάτου του φίλου του σηματοδοτεί την έναρξη της Γαλάζιας Περιόδου του Πικάσο. Συμπληρώθηκε στον πίνακα «Evocation» («Η ταφή του Casagemas»).

Η έντονη διάκριση μεταξύ ουράνιων και γήινων σφαιρών και οι εκφραστικές χειρονομίες των πενθούντων είναι σαφώς εμπνευσμένες από τους πίνακες του Ελ Γκρέκο. Ωστόσο, στον ουρανό του Casagemas η χριστιανική ιδέα της σωτηρίας αντικαθίσταται από σκηνές πορνείου.

Η επιρροή του Ελ Γκρέκο επεκτείνεται και στη Ροζ Περίοδο – για παράδειγμα στο έργο του Πικάσο «Madame Canals», ένα πορτρέτο της συζύγου του φίλου του, ζωγράφου Ricardo Canals. Εδώ, αντιπαραβάλλεται με την «Κυρία με τη γούνα», έναν πίνακα που αποδιδόταν στον Ελ Γκρέκο μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα.

«Είχα ήδη δει μερικούς πίνακές του, οι οποίοι με είχαν εντυπωσιάσει πολύ. Τότε ήταν που αποφάσισα να κάνω ένα ταξίδι στο Τολέδο και μου έκανε βαθιά εντύπωση. Ίσως οφείλεται στην επιρροή του ότι οι ανθρώπινες φιγούρες μου από την Μπλε Περίοδο έγιναν επιμήκεις» έλεγε ο Πικάσο το 1944.

Αφού εγκαταστάθηκε στο Παρίσι το 1904, ο Πικάσο διεύρυνε το καλλιτεχνικό του λεξιλόγιο για να συμπεριλάβει μορφές από την αρχαία ιβηρική τέχνη (700-500 π.Χ.) και την αφρικανική τέχνη από τις πρώην γαλλικές αποικίες. Αυτή η επιρροή είναι σαφώς αναγνωρίσιμη στα χαρακτηριστικά μάσκας των ιερόδουλων στο «Les Demoiselles d’Avignon» (1907), τον πρώτο του μεγάλο κυβιστικό πίνακα.

Ως πρότυπο, ο Ελ Γκρέκο ήταν καθοριστικός για την εμφάνιση του κυβισμού. Μια σύγκριση της «Στέψης της Παναγίας» του Ελ Γκρέκο με τα σκίτσα του Πικάσο για τις «Δεσποινίδες» του 1907 ή τους «Θεριστές» του από την ίδια χρονιά αποκαλύπτει επίσης κάποιες εκπληκτικές ομοιότητες.

Οι εξυψωμένες χειρονομίες και οι επιμηκυμένες αναλογίες των μορφών εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία. Το ίδιο ισχύει και για την τάση μείωσης του ζωγραφικού χώρου και το σπάσιμο των μορφών σε ξεχωριστά χρωματικά επίπεδα.

Ο διάλογος μεταξύ των μορφών και των θρησκευτικών εικόνων του Ελ Γκρέκο με τα κυβιστικά έργα του Πικάσο το αποκαλύπτει αυτό. Δεν υπάρχουν μόνο ομοιότητες στην πόζα αλλά και κάποιες πιο θεμελιώδεις οπτικές παραλληλίες: η μείωση του εικαστικού χώρου, τα μονόχρωμα φόντα και ο κατακερματισμός των μορφών σε επίπεδα που πιέζουν το ένα το άλλο με σκληρές, σαφείς ακμές.

Ο Πικάσο αντιλαμβανόταν τους παλαιούς δασκάλους ως σύγχρονούς του μέχρι το τέλος της ζωής του. Σύμφωνα με τα δικά του λόγια, ένιωθε ακόμη και την παρουσία τους καθώς εργαζόταν. Τα ιστορικά κοστούμια σε πολλούς από τους ύστερους πίνακές του μαρτυρούν αυτή την έντονη αντιπαράθεση.

Πολλές άλλες εικόνες της ιστορίας της τέχνης έγιναν σημαντικό σημείο αναφοράς για τις μεταγενέστερες φάσεις του έργου του Πικάσο. Ωστόσο, ο Ελ Γκρέκο διατήρησε την ιδιαίτερη επιρροή του ανάμεσα στα καλλιτεχνικά του πρότυπα. Η επιγραφή στο πίσω μέρος του πίνακα «Ο σωματοφύλακας» του 1967 «Domenico Theotocopοulos van Rijn da Silva» είναι μια ρητή αναφορά στους τρεις πιο σεβαστούς δασκάλους του Πικάσο, τον El Greco (D. Theotocopοulos), τον Rembrandt van Rijn και τον Diego Rodríguez de Silva y Velázquez.

Μπορεί ο κυβισμός να ήταν μια ανατροπή μέσα στους αιώνες της δυτικής τέχνης, αλλά η έκθεση της Βασιλείας υποστηρίζει ότι η ρήξη του Πικάσο με την παράδοση ήταν στην πραγματικότητα μια συνέχεια με άλλα μέσα.