Οι Zero Units εμφανίστηκαν ως «προϊόν» της πιο σκοτεινής εκδοχής του πολέμου στο Αφγανιστάν. Δεν ήταν -και δεν είναι- επίσημες αφγανικές δυνάμεις. Δεν ήταν αμερικανικές μονάδες. Ήταν -και πιθανότατα παραμένουν- κάτι ενδιάμεσο: ένας μηχανισμός «εκχώρησης ισχύος» της CIA σε ειδικά επιλεγμένους Αφγανούς μαχητές, που στρατολογήθηκαν για να επιχειρούν εκεί όπου η Ουάσινγκτον δεν μπορούσε και δεν ήθελε επίσημα να εμφανιστεί.

Η λειτουργία τους εντάχθηκε στο δόγμα της μυστικότητας: νυχτερινές επιδρομές, χτυπήματα υψηλής επικινδυνότητας, καταδίωξη Ταλιμπάν και Αλ Κάιντα, επιχειρήσεις σε περιοχές που ο αμερικανικός στρατός δεν ήθελε -ή δεν μπορούσε- να πατήσει με πλήρη διαφάνεια.

Η CIA παρείχε:
• εκπαίδευση,
• εξοπλισμό,

• πληροφορίες,
• διοικητικό πλαίσιο και καθοδήγηση.

Η αφγανική NDS (υπηρεσία πληροφοριών) παρείχε το ανθρώπινο δυναμικό και τη νομική «κάλυψη». Το αποτέλεσμα; Μια παραστρατιωτική δομή που δρούσε στο ημίφως, μακριά από διεθνείς κανόνες και τυπικές διαδικασίες λογοδοσίας.

Η επιχειρησιακή ταυτότητα: Χτυπήματα στην καρδιά της νύχτας, υψηλή φονικότητα, χαμηλή διαφάνεια

Οι Zero Units έγιναν γνωστές για τις νυχτερινές επιδρομές (night raids) -επιχειρήσεις που συχνά διεξάγονταν υπό την καθοδήγηση Αμερικανών αξιωματούχων. Ήταν μονάδες που λειτουργούσαν με λογική της άμεσης δράσης (direct action): ταχύτητα, έφοδος, θανάσιμη ισχύς -και μετά εξαφάνιση.

Στην πράξη όμως, οι επιδρομές αυτές συνδέθηκαν με παράπλευρες απώλειες, εκτελέσεις που δεν πιστοποιήθηκαν και δεν ερευνήθηκαν, λάθη στόχευσης, συλλήψεις και βασανισμούς αμάχων, και μια κουλτούρα «ασυλίας», όπου κανείς δεν ζητούσε λογοδοσία.

Πολλές ανεξάρτητες έρευνες -από διεθνή μέσα ενημέρωσης μέχρι οργανώσεις- καταγράφουν εκατοντάδες θύματα. Και αυτό σε ένα περιβάλλον στο οποίο η καταγραφή ήταν, είναι και θα παραμείνει εξαιρετικά δύσκολη. Οι αριθμοί πιθανότατα δεν περιγράφουν το πραγματικό μέγεθος.

Στο «μαύρο κουτί» των συγκεκριμένων ομάδων δεν περιλαμβάνεται μόνο η δράση τους. Περιγράφεται και η ίδια η φύση τους. Δρούσαν σε μια ζώνη όπου η πολιτική ευθύνη της CIA τέμνονταν με την επιχειρησιακή ανεξαρτησία των Αφγανών μαχητών, αφήνοντας πίσω μια θολή εικόνα για το ποιος έδινε εντολές και ποιος απαντούσε για τις συνέπειες.

Μετά την πτώση της Καμπούλ…

Με την κατάρρευση της αφγανικής κυβέρνησης, οι Zero Units διαλύθηκαν μέσα σε λίγες εβδομάδες. Τα μέλη τους έγιναν στόχος των Ταλιμπάν -θεωρήθηκαν συνεργάτες των ΗΠΑ και «προδότες» του αφγανικού κράτους. Τότε η Ουάσινγκτον άνοιξε διαύλους εκκένωσης. Πολλοί μαχητές, μαζί με οικογένειες, μεταφέρθηκαν με προγράμματα στις ΗΠΑ αλλά και σε συμμάχους τους όπως το Ηνωμένο Βασίλειο.

Όμως, η διαδικασία έγινε γρήγορα, όχι πάντα με επαρκή δεδομένα, πολλά στοιχεία μητρώων είχαν καταστραφεί, οι Αρχές δεν είχαν πρόσβαση σε πλήρη επιχειρησιακά αρχεία, και ο ψυχολογικός αντίκτυπος του πολέμου σε αυτούς τους άνδρες δεν εκτιμήθηκε με επάρκεια.

Το αποτέλεσμα είναι μια νέα πραγματικότητα. Χιλιάδες πρώην μαχητές με εμπειρία σε επιχειρήσεις υψηλής βίας βρίσκονται διασκορπισμένοι σε ΗΠΑ και Ευρώπη. Η πρόσφατη επίθεση στην Ουάσινγκτον -από άτομο που φέρεται να υπηρέτησε σε Zero Unit- επανέφερε το ερώτημα αν η διαχείριση αυτής της κοινότητας έγινε με επάρκεια, ακρίβεια και με βάση όλα τα πρωτόκολλα ασφαλείας που ισχύουν από την 11η Σεπτεμβρίου του 2001.

Η ιστορία των Zero Units δεν είναι μόνο στρατιωτική. Είναι και πολιτική και ανθρωπιστική και θεσμική, καθώς άλλαξε σημαντικά τα δεδομένα. Οι Zero Units μετατόπισαν την ευθύνη των επιχειρήσεων από τον αμερικανικό στρατό σε μια παραστρατιωτική δύναμη, την λογοδοσία από το δημόσιο βλέμμα σε κλειστά κανάλια, και σήμερα μετατοπίζουν την ευθύνη των συνεπειών από τα πεδία μάχης στις δυτικές κοινωνίες που τους φιλοξενούν.

Εδώ βρίσκεται και η «μεγάλη σκιά» της υπόθεσης. Όσο οι Zero Units επιχειρούσαν, δεν υπήρχε θεσμικός έλεγχος. Όταν διαλύθηκαν, δεν υπήρξε συστηματική μέριμνα για την ψυχολογική τους κατάσταση, την ένταξή τους, ή την ενδεχόμενη βία που κουβαλούσαν. Το μοτίβο είναι ξεκάθαρο και τα στοιχεία δεδομένα αν και όχι μετρήσιμα… Μια μονάδα που δημιουργήθηκε για να κάνει «βρώμικη δουλειά» σε έναν πόλεμο που δεν κερδήθηκε ποτέ, κληροδοτεί σήμερα ένα πρόβλημα ασφαλείας στις κοινωνίες που τους απορρόφησαν.

Τρία βασικά σενάρια για το «πού πάει» η συζήτηση από εδώ και πέρα

Σενάριο θεσμικής απομυθοποίησης

Η υπόθεση της Ουάσινγκτον μπορεί να οδηγήσει σε πολιτική πίεση για αποχαρακτηρισμό υλικού, έκθεση δράσεων, έρευνες ευθυνών, και διαφάνεια στο πώς λειτουργούσαν οι Zero Units. Είναι δύσκολο -αλλά δεν είναι απίθανο.

Σενάριο «κόκκινου συναγερμού»

Οι ΗΠΑ και ευρωπαϊκά κράτη ενδέχεται να ενισχύσουν το monitoring των πρώην μαχητών, φοβούμενοι ριζοσπαστικοποίηση, ψυχικές ανισορροπίες και μελλοντικά περιστατικά βίας. Εδώ ανοίγει η συζήτηση για δικαιώματα, ασφάλεια και κοινωνική ένταξη.

Σενάριο λήθης

Το πιο πιθανό: μετά την πρόσκαιρη πολιτική φασαρία, το ζήτημα θα βυθιστεί ξανά στη σιωπή, όπως συνέβη με δεκάδες κρίσιμα επεισόδια του αφγανικού πολέμου. Αυτό όμως αφήνει ανοιχτό το πεδίο για μελλοντικές κρίσεις πολύ πιο μαζικές και ασύμμετρες από αυτή στην πρωτεύουσα των ΗΠΑ κατά των δύο εθνοφρουρών.

Οι Zero Units δεν είναι απλώς ένα «παραστρατιωτικός σχηματισμός». Είναι το αποτύπωμα ενός πολέμου που διεξήχθη με «θολούς» κανόνες, με ασαφή όρια ευθύνης και με πραγματική βία που σημάδεψε ζωές και κοινωνίες.

Σήμερα, η συζήτηση για τις Zero Units βρίσκεται ξανά στο προσκήνιο όχι λόγω επιχειρήσεων στο Αφγανιστάν, αλλά λόγω των συνεπειών που εμφανίζονται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Η πολιτική ευθύνη είναι διάχυτη, η διαφάνεια λειψή, και η πραγματικότητα πολύ πιο σύνθετη από το αφήγημα «επιτυχών μυστικών επιχειρήσεων».

Και τελικά, το ερώτημα για την Ουάσινγκτον, για τις δυτικές υπηρεσίες, και για τις κοινωνίες που φιλοξενούν πρώην μαχητές είναι απλό και σκληρό: ποιος υπολογίζει, αλλά και ποιος και πότε τελικά πληρώνει το κόστος των πολέμων που δεν τελειώνουν πραγματικά ποτέ;